Morissen

Il vitg da Morissen schai tipicamein a mantun silla spunda viers sid dil Péz Mundaun alla fin d’ina sromaziun dalla via lumneziana. Il vitg vegn menziunaus l’emprema gada en in urbari dils beins episcopals da Cuera il 12avel tschentaner sco Mureinsene. Il num cumpara silsuenter en numerusas variantas, p.ex. Mureizen, Muraizen, Moreissens, Mureiscen e.a. Las scripziuns actualas Murissen resp. Morissen ein francadas dapi il 1600. Il num provegn eventualmein da Moritz resp. Murezi (patrun dalla val).

Entuorn il 1400 appartenevan era las siat cuorts da Surcuolm, numnadamein Marschaga, Permaniga, Furzaniga, Lutterenga, Puntenga, Dulenga e Pfifferscher Hof al vischinadi da Morissen che controllava cheutras era il trapass dalla via da transit neu dalla Cadi e da Sursaissa sur Surcuolm – Sogn Carli/Morissen e vinavon via Vella – Cuolm Val – Spligia/Sogn Bernardin ella Lumbardia resp. el Tessin. Il 1630 ei succedida la separaziun muort span e debat permanent pervia dall’utilisaziun d’uauls e pastiras entuorn il Mundaun. Il scogn ha denton cuzzau entochen la separaziun dallas utilitads communablas il 1895. Naven dil 13avel entochen il 15avel tschentaner ein documentai ministerials "de Morissen" ed entochen il 1370 steva Morissen sco feudum digl uestgiu da Cuera sut ugadia dils conts de Belmont e silsuenter dils de Sax-Mesauc. Il 1538 ei il vischinadi lu secumpraus libers dils dretgs feudals digl uestgiu. Ecclesiasticamein ha Morissen apparteniu entochen il 1907 (pleiv autonoma) alla pleiv-mumma Pleif a Vella.

L’emprema schlatta documentada ein ils nobels "de Morissen" (1210); il 1389 cumpara in vasal episcopal Rudolf von Blumenthal ed il 1393 in Symon von Tauna (Fontana). Dallas famiglias aunc oz residentas ein documentadas dapi il 1443 ils Montaltas, Caduffs e Blumenthals. Autras fontaunas lain datar anavos ils Collenbergs entochen sil pli tard entuorn il 1500. Ils Camenischs cumparan l’emprema gada el cudisch da batten dil 1672, ils Cavegns il 1673 ed ils Riedis il 1738. Igl onn 1827 ein Ammanns (morts ora) e Wasers secumprai en a Morissen. Morts ora ni i naven ein denter auter ils Caflischs, Tavernas, Peders, Sievis, Triaccas e Tschuors.

Catastrofas ed epidemias da tuttas sorts ein da supponer era per Morissen – oravontut el 16avel e 17avel tschentaner – denton mauncan las fontaunas leutier. Perencunter ein documentai 11 morts d’epidemia per igl onn 1800. Epidemias da biestga han furiau denter il 1752 ed il 1765 e la stad dil 1939 ha stuiu vegnir mazzada e satrada muort zoppina tut la biestga schetga excepiu ils vadials pasculai e dapersei. Il 1724, il 1728 ed il 1936 han gronds barschaments purtau tribulaziun el vischinadi.

Il vischinadi da Morissen ei staus ontras ina cuminonza da purs: la tratga da biestga armentiva ha dominau dapi il 16avel tschentaner ed entochen ils onns 1950 ha la cultura da garnezi giugau ina rolla impurtonta el rom dall’economia d’autoprovediment. L’entschatta dalla cultura da truffels ei da datar entuorn il 1800. La modernisaziun dall’agricultura e la politica agrara da subvenziuns han schau svanir quasi cumplettamein ils tiers manedels (nuorsas, cauras e pors) ch’eran entochen il 1960 fetg numerus e menau alla tratga da biestga resp. alla producziun da latg. Aschia ha la cultivaziun dad èrs (graun e truffels) stuiu ceder en favur dalla pasculaziun.

Morissen dumbra in considerabel diember da menaschis purils, aschibein producents da latg, menaschis d’engarschar e da schetgs sco era purs da vaccas-mumma. Sper il puresser ein domiciliai a Morissen duas scrinarias ed ina stizun da victualias. Dils pendularis lavura la plipart ella Surselva ed entochen giu Cuera.

La populaziun semova (aschilunsch sco documentau) denter 297 (1835) e 169 (1888); pil pli denton denter 230 e 250. Denter il 1930 ed il 1960 havevan las famiglias en media 6,8 affons ed il vitg dil 1941-1953 ina media annuala da 12,5 naschientschas cun in maximum da 24 naschientschas il 1947. Denter il 1951 ed il 1961 frequentavan en media denter 71 e 111 affons las scolas elementaras (e quei sin 297 entochen 287 habitonts!). Suenter il 1960 ei quei diember sesminuius a moda rapida sin dus entochen treis affons per famiglia.

La fatscha dil vitg ei medemamein semidada da rudien dapi il 1960. La beinstonza carschenta (grazia allas subvenziuns) ha lubiu da mecanisar ils menaschis purils e da renovar las casas resp. remplazzar las pli veglias (baraccas neras) dil 17avel tschentaner. Deplorablamein sefa era in svilup pauc giavischeivel valer: il coc historic dil vitg sesvida pli e pli. La populaziun indigena ei secasada alla periferia digl anteriur vitg a garnugl.

Empremas menziuns
Text

Dapi cu il vischinadi Morissen exista san ins buca rispunder exactamein. Empremas menziuns catta Morissen en in rodel da beins digl uestg da Cuera ord il 12avel tschentaner. Il num dil vitg cumpara el 12 entochen il 14 avel tschentaner en differentas variantas sco per exempel: Moraizen, Muraizen, Mureizen, Moreissens, Mureiscen, Moreize, Morainscens.

Era el 15 avel tschentaner anfl'ins differentas variantas dil num. Naven da circa 1600 exista il num actual Morissen. La derivonza dil num ei buca segira. Ina parentella dil num da Morissen cun Mauritius, Murezi ei denton da constatar. La veneraziun da S. Murezi era fetg gronda da gliez temps en Lumnezia (S. Murezi ei era il patrun dalla Val Lumnezia).

El temps medieval havevan Surcuolm e Sursaissa in pulit traffic cun la Lumnezia. Quellas relaziuns pon esser la raschun che Surcuolm ei seligiaus cun Morissen e pli tard cul cumin da Lumnezia. Entuorn 1400 s'udevan ils siat uclauns da Surcuolm tier la vischnaunca da Morissen. 1630 sesparta Surcuolm da Morissen. Tier la separaziun dallas vischnauncas vegnan las alps, pastiras ed uauls buca reparti e restan en proprietad communabla. Quei fatg ha caschunau bia dispetas denter las duas vischnauncas. Ilg onn 1895 ein las alps dil Mundaun vegnidas partidas entras la dertgira.

Las schlatteinas da Morissen
Text

La pli veglia schlatteina documentada da Morissen 'de Morissen' anfl'ins gia igl onn 1210 tras in 'Ulricus de Mureizen'. A caschun digl anniversari da Pleif 1443 han ins documentau tut las schlatteinas existentas a Morissen. Dallas schlatteinas aunc oz existentas eran documentadas Montalta, De Caduff e De Blumenthal. Ord autras fontaunas san ins eruir che Collenberg e Caduff vegnan avon per l'emprema ga suenter 1500. Las autras schlatteinas oz existentas anflan menziun per l'emprema ga el cudisch dalla pleiv da Morissen sco suonda: 1672 Camenisch, 1673 Cavegn, 1738 Riedi e 1905 Cariget.

Igl onn 1827 ein ils Wasers ed Ammans vegni pri si sco burgheis da Morissen, cunquei ch'els fuvan senza patria. Ferton ch'ils Ammans ein morts ora ni setratgs naven, ein oz aunc circa 400 Wasers burgheis da Morissen.

Baselgia
Text

Morissen apparteneva entochen igl onn 1702 alla baselgia materna da Pleif. La baselgia veglia ni caplutta vegn menziunada per l'emprama ga 1345. El chor dalla baselgia sesanflava in altar gotic cun ina statua da S. Gion Battesta e S. Giachen. Las statuas ein aunc oz dad anflar en baselgia sils altars laterals. Entuorn 1683 ei la caplutta vegnida baghegiada ora. Il tabernachel ed ils dus altars laterals dalla baselgia dad oz derivan ord quella caplutta. 1867/68 han ins baghegiau la baselgia nova en lavur cumina. Quellas lavurs han cuzzau pli u meins senza interrupziun naven dils 22 d'avrel 1867 tochen ils 24 d'october 1868. Las dumengias e fiastas ei adina stau lavur cumia generala per giuven e vegl. La davosa restauraziun ei vegnida fatga 1974/75.

Morissen_SognGiachen_e_SognGionBattesta_2017_137_Web-2815.jpg
Epidemias a Morissen ed en Val Lumnezia
Text

Las notizias sur dalla muria a Morissen ein scarsas. Ins sa buca cons da Morissen ch'ein morts 1534 cura che la muria ha pretendiu 500 morts en Val Lumnezia. Epidemias serepetan pliras gadas duront il 16avel e 17avel tschentaner. Era 1800 ha ina nauscha malsogna regiu en Val Lumnezia. A Morissen seigien 11 persunas mortas en cuort interval.

Era la biestga ha pitiu d'epidemias. 1752 entochen 1765 han ils purs da Morissen pers biars tgaus entras ina malsogna. La stad avon che la secunda uiara mundiala rumpi ora 1939 ei la zoppina rutta ora a Moirssen. Igl entir muvel da Morissen priu ora ils vadials ha stuiu vegnir mazzaus.

Barschaments a Morissen
Text

Igl onn 1724 ha in grond barschament intschendrau la gronda part dil vitg. Bia famiglias ein curdadas en paupradad ed han stuiu vender lur schischoms ordeifer per puspei saver baghegiar casa e clavau. 1728 ha ei puspei barschau a Morissen e la notg dils 6 da november 1936 ei en moda nunenconuschenta ruts ora in fiug giudem il vitg. Treis casas e quater clavaus ein vegni mess en tschendra ed in'ulteriura casa ei vegnida donnegiada.